اندیشنامه شماره 27|تمدن کاریزی: الگوی عالمانه حکمرانی آب در کویر
آب، مهم‌ترین رکن حیات است و از دیرباز، مهم‌ترین عامل عمران و توسعه در جهان بوده است. توجه به وضعیت خاص منابع آب و توزیع نامتوازن بارندگی و منابع آب، خشک سالی‌های پی در پی، رعایت نشدن اصول مربوط به نگهداری و حفاظت منابع آب، در طول تاریخ، ذهن خلاق بشر را به خود مشغول داشته، تا به شیوه‌های گوناگون به کشف راه حل‌های بدیع و خالقانه برای رفع این مسئله بپردازد و به فکر استفادة بهینه از فنون بهره برداری از آب‌های زیرزمینی و ترویج آموزش بیشتر در این زمینه باشد که یکی از منحصربه فردترین و بی‌نظیرترین آن‌ها قنات است.
وقتی از قنات سخن به میان می‌آید قصه دوستی زمین، طبیعت و انسان بر خاطر محاط می‌شود. همان داستانی که برای بازخوانی آن زمین را باید دوباره در نوردید. روزگاری دور که انسان‌ها برای پاسخ به نیاز تشنگی‌شان بر سر چشمه‌ها و قنات‌ها دوستی و قرابت‌هایشان نیز پا می‌گرفت.
قنات مجموعه‌ای شامل چندین چاه و یک تونل زیرزمینی است که آب را از مادر چاه _ چاه نخست که به سفرة آب‌های زیرزمینی متصل است (به
مظهر قنات (جایی که آب در سطح زمین ظاهر می‌شود) منتقل می‌کند. قنات‌ها از سطوح شیب داری برخوردارند که با پیمودن مسیر، آب موجود در الیه‌های زیرزمینی را به زمین‌ها ی بالاتر هدایت می‌کنند. جریان آب بدون استفاده از هیچ نوع انرژی به صورت طبیعی از زیر زمین به بیرون هدایت می‌شود.
بسیاری از دانشمندان، کاریزهای ایران را در شمار شگفتی‌های جهان شناخته اند؛ پدیده‌ای که از ذهن خالق و اندیشه پویای پیران و پدران ما برخاسته، تکامل یافته و گسترش پیدا کرده است.
شواهد تاریخی، ناظر بر این حقیقت است که این شیوه بهره برداری بی‌بدیل از آب‌های زیرزمینی، از ایران به سایر نقاط دنیا، به ویژه مناطق خشک و کم باران، انتقال داده شده است. قنات، محصول ذهن خلاق و زیبای دانشوران مجرب ایرانی است که به موازات تاریخی قریب به ۳ هزار سال شکل گرفته، بالیده و به امروز رسیده است. بنابراین دور از انتظار نیست که سرزمین ایران توانسته چندین برابر شمار تمام قنات‌های سراسر دنیا این سازه شگفت را در جان خود جای دهد ایران، مهد تمدن کاریزی و منطبق است بر محدوده فلات مرکزی و کویر ایران. این محدوده استان‌های خراسان جنوبی، جنوب خراسان رضوی، یزد، سمنان، اصفهان و کرمان و کاشان و قم و تهران را دربرگرفته است.
استان یزد بنا بر ضرورت جغرافیایی خود، کانون نمایان این مدنیت است. تاریخ انگار درباره زندگی ما مردم معمولی حرف زیادی هم برای گفتن دارد. اینکه که بودیم و چه کردیم و چگونه یک تمدن را از اعماق زمان در وسط بیابان خشک جغرافیا تا امروز با خود کشاندیم و رها نکردیم.
پیشینه کاریزهای ایران را می‌توان در آثار به جای مانده از قنات‌های کهن در حریم قلعه‌های باستانی و مسکونی، تا ۳۰ قرن پیش ردیابی کرد. در
طول این قرون سپری شده، قنات‌ها با این که بخش عمده نیاز آبی کشور را تامین کرده‌اند، همواره به عنوان حافظ بیابان آبی، توازن سفره‌های آب زیرزمینی را نیز حفظ کرده‌اند. در حقیقت، نوسانات آبدهی قنات‌ها در دوره‌های ترسالی و خشکسالی، عامل اصلی در حفظ این توازن بوده است.
به استناد آمار سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ منتشر شده توسط «دفتر مطالعات پایه شرکت منابع آب ایران»، ۴۳۶۰۸ رشته قنات فعال در جای جای کشور
ایران پراکنده‌اند. مطابق با همین آمار، هرساله رقمی معادل۳۸۶۲.۶ میلیون متر مکعب آب سفره‌های زیرزمینی به وسیله همین قنوات تخلیه و مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. این آمار برای استان یزد در سال آبی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ با ۲۶۲۷ رشته قنات و آبدهی سالیانه ۱۱۹.۶۵۱ میلیون متر مکعب اعلام شده است. رقمی که اگر قرار بود با شیوه‌های امروزی، تخلیه و بهره برداری شود، مقادیر قابل توجهی انرژی الکتریکی یا سوخت فسیلی مورد نیاز بود که قطعاً خالی از تبعات زیست محیطی، آلودگی و تشویش اکوسیستم طبیعی نبود. حال این که تخلیه چنین حجم عظیمی از آب سفره‌های زیرزمینی به وسیله قنوات موجود، عاری از هر گونه تبعات منفی است.